Leiden, stad van sleutels, grachten en van prachtige musea. De Society forJapanese Art organiseerde op een mooie middag in september een bijzondere bijeenkomst voor haar leden.
In het Museum van Volkenkunde, dat inmiddels deel uitmaakt van het Nationaal Museum van Wereldculturen, vond een studiemiddag plaats op in het Atelier op de 2e verdieping dat niet toegankelijk is voor publiek. En dat is niet verwonderlijk aangezien zich daar het depot bevindt van de Japanse prentkunst.
Onderzoekers en curatoren leggen zorgvuldig de collectie vast. Herkomst en technieken spelen de hoofdrol. De titel van de studiemiddag is 'Van schets naar houtblok'. En daarbij werden we ingewijd in het proces van de Japanse prentkunst uit voorbije eeuwen.
Ook de uitvinding en toepassing van de boekdrukkunst in Japan werd duidelijk toegelicht.
Van schets naar houtblok
Daan Kok, Curator Japan & Korea vertelde uitgebreid over het proces waarmee men een prent maakte.
De uitgever
Initiator van een prent was de uitgever, die akkoord moest gaan met de kosten van de publicatie. Het doel was een commercieel succes.
De kwaliteit van het resultaat werd bepaald door de bekwaamheid van de vakmensen die betrokken waren in het proces en van de materialen.
Vakmensen
Bij het maken van een prent waren 3 verschillende disciplines betrokken:
De kunstenaar, ontwerper en maker van de schets.
De bloksnijder
De drukker
De kunstenaar
De uitdaging voor de kunstenaar was om een onderwerp te bedenken van de voorstelling.
Inspiratie werd meestal gehaald uit de natuur, de geschiedenis, de literatuur, toneelstukken, erotiek of uit de eigen verbeelding.
Vervolgens moest de kunstenaar een schets maken op papier, waarbij hij nauwkeurig compositie, perspectief, kleuren en details vastlegt. De schets moet ook rekening houden met de beperkingen van het houtblok, zoals de grootte, de vorm en de textuur.
Daan Kok laat een schets zien
De bloksnijder
De houtblokken waren kostbaar. Men gebruikte veelal het hout van de wilde kers.
De bloksnijder maakte gebruik van hoogdruk, in smalle dijkjes werd de tekening zichtbaar gemaakt door deze als reliëf op te leggen.
(Ter vergelijking: koper etsen worden gemaakt in diepdruk, in het koper wordt de tekening geëtst.)
Kleuren
Voor elke kleur werd een apart blok gemaakt, dat aan twee kanten werd bewerkt.
De bloksnijder moest de tekening nauwkeurig overbrengen op het hout, met behulp van scherpe beitels en messen. Hij sneed verschillende blokken uit voor elke kleur die gebruikt werd in de prent.
Hij moest rekening houden met de juiste uitlijning van de blokken, zodat het beeld geen vervaging of overlapping vertoonde. Daarvoor voorzag hij elk houtblok van een Kento, een markering voor de drukker.
Het werk van een bloksnijder vereiste veel vaardigheid, geduld en precisie.
De drukker
De uitdaging voor de drukker lag in het gebruik van de Kento, uitsparingen waarvan gebruik werd gemaakt om de prenten telkens op dezelfde manier op het houtblok te leggen. De kleuren moesten binnen de lijnen blijven uiteraard!
De drukker moest de juiste kleuren mengen en aanbrengen op elk houtblok, die overeenkwamen met de tekening van de kunstenaar.
De Kento was een systeem van inkepingen in de randen van de houtblokken, die als richtpunten dienden voor het plaatsen van het papier. De drukker legde het papier op het eerste houtblok, dat meestal de zwarte omtreklijnen bevatte, en wreef met een baren over het papier om de inkt over te brengen. Daarna herhaalde hij dit proces met de andere houtblokken, die elk een andere kleur hadden. Zo ontstond een kleurrijke en gedetailleerde prent, die het resultaat was van de samenwerking tussen de kunstenaar, de bloksnijder en de drukker.
In deze prent zijn 14 kleuren verwerkt. Vandaar 7 houtblokken die aan beide kanten voorzien zijn van een andere kleur.
Bokashi
Een specialiteit van de drukker was om kleurverloop mogelijk te maken. Kleurverloop wordt genoemd Bokashi, een techniek waarbij de kleuren geleidelijk in elkaar overvloeien, waardoor een zacht en sfeervol effect ontstaat. Dit wordt bereikt door de inkt op de houtsnede te verdunnen of te mengen met water of rijstzetmeel.
Bokashi wordt vaak gebruikt om de lucht, de zee of de bergen weer te geven in Japanse prenten.